“Yaşanılan gün içinde çok büyük bir sır vardır. Bu büyük sır zamandır. Onu ölçmek için saatler ve takvimler yapılmıştır, ama bunlar hiçbir şey ifade etmez. Herkes çok iyi bilir ki, bazen bir saatlik süre insana ömür kadar uzun gelirken, bazen de göz açıp kapayıncaya kadar geçip gider. Çünkü zaman yaşamın kendisidir. Ve yaşamın yeri yürektir.” (Ende, 2014: 65)
Zaman ve mekan mefhumu gibi karmaşık bir mevzuyu çocuklara anlatmayı deneseniz nasıl olur? Belki de bu mevzuyu çocuklara anlatmamız gerekmez. Ya çocuklar çoktan bu zor meseleyi çözmüş hatta bize ders verecek konuma gelmişseler? Ya da hep o konum üzerinde olmalarına rağmen yetişkin dünyasına adım attıkları anda onlara her şeyi unutturmuşsak? Martin Heiddegger, Immanuel Kant, Wilhelm Leibniz gibi birçok Alman filozofun bilhassa zaman meselesi üzerine yazıp çizilmiş eserlerinin yanında yine Alman bir yazar olan Micheal Ende daha zor bir işe kalkışıyor. ‘Zaman’ meselesini Momo adlı kitabıyla çocuklara anlatıyor. Sadece ‘anlatıyor’ dersek yanılabiliriz. Aslında bu meseleyi çocuklardan dinlemek isteyen bir kitap, Momo. Ve yine çocuklara da hitap eden… Ama çocuk kitabı görünümlü bu eser; çocuklar yerine daha çok biz yetişkinlere mesaj veriyor. Böylesine anlaması zor ve çetrefilli bir mevzuyu bırakın çocukların dilinden anlayalım, diyor. Micheal Ende’in 1978 yılında yayınlanan Momo kitabı otuz farklı dile çevrilip Avrupa Gençlik Kitap Ödülü Şeref listesine giren kitaplar arasındadır. Kitabın kısaca konusu görkemli bir kentteki küçük bir kız olan Momo’nun kendilerini zaman tasarrufçusu olarak tanıtan Duman Adamlara karşı mücadelesini anlatır. Kitaptaki her bir unsur yetişkin penceresinde sıradışı iken, Momo’nun penceresinde gayet sıradandır. Yetişkin bir üsluptan çıkan romanın başlıca unsurları; Olay örgüsü, karakterler, zaman ve mekandır. Büyük kent ve içindeki karakterlerin, hırslı zamanın dünyasında Momo, kendi zaman ve mekan algısını sabırla inşa eder. Ve yarattığı bu yeni algıda bir kendilik başlatır.
Görkemli kentler ve küçük bir kız… Yaşı tam olarak bilinmeyen ve kız olduğu tahmin edilen Momo karakterimizin öyküsü görkemli kentin gösterişsiz bir kıyısında gerçekleşir. Çünkü Momo’nun uzak kalmayı tercih ettiği kentin öznesi olmak beden ve ruhun ehlileşmesi ile mümkündür. Bu görkemli kent refah ve para vadeder. Momo ise ehlileşmenin ardından vadedilen bu refahı reddeder. Haliyle de yoksul insanlara hitap eden kentin bu kıyısında yaşamak istemesi yetişkinleri epey şaşırtır. Momo, kapitalizmin arazisi olan şehirlerde hırsı ve medeniyeti elinin tersiyle iterken yoksulluğu mekanın mutluluk sebebi haline getirir.
Özdeşim öğesi olarak Momo karakterinin yaşamla kurduğu bağı, sorunlar karşısındaki tutumu ve sorunlara karşı izlediği yöntemi kendisine özgüdür. İlginç olan ise Momo’nun kitap boyunca bir katharsis ile büyük bir değişim yaşamamasıdır. Peki, Momo tam olarak bir özdeşim karakteri midir? Aslında Momo kitapta karşımıza bir filozof olarak çıkar. Bu yüzden değişime ihtiyacı olan o değil, kent halkıdır. Brooklyn Halk Kütüphanesinde New School’un profesörü olan Simon Critchley’in gerçekleştirdiği bir çalışmaya göre 8 ile 10 yaşındaki çocuklar doğal filozoflardır (Mead, 2017). Bu yüzden Momo karakteri büyük kentlerin pasif çocuk öznesi değildir. Bilakis kültürün dinamik bir unsuru olarak görkemli kent halkına yön verir. Kent halkından olan birçok yetişkin, çocuk, herkes Momo’dan çeşitli hayat dersleri alır. Momo’nun en büyük karakteristik özelliği çok iyi bir dinleyici olmasıdır. Genel olarak çocuk kitaplarında değerler, toplumsal kurallar bir ders kitabı edasıyla verilir. Didaktik bir üslup takınan bu kitapların öğretici tavrına inat, filozof Momo karakterimiz, dinlemeyi tercih eden bir karakterdir.
Kitapta geçen zaman aslında bize pek de uzak olmayan bir dönemdir. Kitabı okuduğumuzda yaşımız kaç olursa olsun eğer biz de zamanı kovalayanlardansak büyük kentlerin zehrine bulaşmış birer yetişkin olmuşuzdur. Ama dert etmeyin çocukların bu konuda filozof olduğunu söylemiştim. Momo, Zaman Tasarrufu Şirketi’nin sakladığı zamana inat, zamanı yürekte tiktaklatmak ister. Kitabın samimi bir şekildeki genel teması zamanı genişletmektir. Zamanı sürekli tasarruf eden ve üzerinde sayısal işlemler yapan yetişkinler, zamanı ne kadar tutmaya çalışırlarsa çalışsınlar zaman o derece kaçmaya başlamıştır. Zaman Tasarrufu Şirketinin elemanları Duman Adamlara karşı başlatılan mücadelenin karakteristiği de yetişkin dünyasına uzak, çocuk kültürüne uygun bir başkaldırıdır.
Kitabın son sayfalarına ulaşıldığında ‘yazarın gerekli gördüğü kısa bir son söz’ adlı başlıkta Micheal Ende kendisinin de bir yetişkin olduğunun altını çizer. Ende bu hikayenin yalnızca bir aktaranıdır. Bir gece yolculuğunda yaşını tahmin edemediği bir yolcunun hikayesini kelimelere döken bir aracıdır. Şüphesiz sahibi çocuklardır. Ve şüphesiz o yolcu Momo’dur. Yoksa şüpheniz mi var? O zaman kitabı tam anlayamamışınız. Bu yüzden bir daha okusanız iyi edersiniz. Kafanıza takılan soruları ise kendiniz çözmek yerine bir çocuğa sorsanız iyi edersiniz.
KAYNAKÇA
Ende, M. (2014) Momo. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, syf. 65
Sever, S. (2013). Çocuk Edebiyatı ve Okuma Kültürü
Mead, R. (2017). When Kids Philosophize. The New Yorker.
